سی ام فروردین روز علوم آزمایشگاهی
روز سی ام فروردین ماه از سال هزار و سیصدو هشتادو دو با گرامیداشت دانشمند ایرانی، سید جمال الدین جرجانی، بنیان گذار علم آزمایشگاه عنوان روز علوم آزمایشگاهیان تعیین شد.
ابوابراهيم (يا ابوالفتح) زين‌الدين اسماعيل‌بن محمدبن محمودبن احمد كه لقب ديگرش شرف‌الدين است، مشهور به سيداسماعيل جرجاني، پزشك، اديب، محدث و از دانشمندان كم‌نظير قرن پنجم و ششم هجري است. او در سال 434ق در گرگان زاده شد. در جواني به خوارزم و مرو رفت. مدتي نيز در اصفهان زيست و سپس مجددا به مرو بازگشت و در همين شهر مقيم شد و در سال 530 يا 531 يا 535 در 99 سالگي در شهر مرو درگذشت و در همين شهر مدفون شد. جرجاني در طب شاگرد ابوالقاسم عبدالرحمان‌بن علي‌بن صادق نيشابوري ملقب به بقراط ثاني و در حديث و كلام شاگرد برجسته ابوالقاسم قشيري مولف رساله قيشيریه بود.
سيداسماعيل جرجاني واضع علم طب جديد در قرن ششم هجري است و با انتشار چهار تاليف طبي توانست تمام معلومات پزشكي زمان خود را گردآوري كند و تعليقات و اضافاتي را بر آنها بيفزايد. كتابهاي او قرنها مورداستفاده طالبان و عاشقان علم پزشكي قرار مي‌گرفت و به زبانهاي مختلف ترجمه شده و پزشكان و دانشمندان پس از وي تا سده‌هاي اخير از تاليفاتش استفاده مي‌كردند و از آن در تاليفات خويش اقتباسهاي فراوان مي‌نمودند. جرجاني معاصر محمدبن انوشتكين اولين پادشاه خوارزمشاهي و فرزند او علاءالدوله اتسز خوارزمشاه بود و كتاب عظيم خود ذخيره خوارزمشاهي را در سال 504ق. به نام انوشتكين تاليف نمود. جرجاني با سلطان سنجر )حكومت 511-552ق) معاصر و مورداحترام خاص بود؛ چنان كه از دربار او، ماهيانه هزار دينار مقرري دريافت مي‌كرد و در مرو نيز به تدريس و معالجه بيماران مي‌پرداخت . بيشتر مورخان از جمله ياقوت در معجم‌البلدان، ابن‌ابي اصيبعه در عيون‌الاخبار و نظامي عروضي در چهار مقاله از حذاقت و مهارت جرجاني سخن گفته‌اند. در دوره‌هاي اخير نيز بسياري از محققان از جمله ادوارد براون، ظهور سيداسماعيل جرجاني و تاليف ذخيره خوارزمشاهي را دوره تجديد حيات طب ايران دانسته است. جرجاني آثار بسياري از خود برجاي گذاشته كه مهمترين آنها عبارتند از خف علايي يا خفي علايي كه مجموعه دانستني‌هاي طبي عمومي است و به خاطر كوچكي و باريكي آن كتاب، مسافران مي‌توانستند در هنگام سفر، آن را در چكمه خود مخفي كنند و در موقع لزوم به آن مراجعه نمايند. اين كتاب را به نام علاءالدوله اتسز نوشته است. كتابهاي ديگر او از اين قرارند : التذكره الاشرفيه في الصناعه الطبيه، يادگار، كتاب في القياس، كتاب التحليل، كتاب المنبه، زبده في الطب، الاغراض الطبيه و مباحث العلائيه و بالاخره بزرگترين و عمده‌ترين كتاب پزشكي قرن ششم، ذخيره‌خوارزمشاهي مي‌دانيم كه معمولا بيشتر دانشمندان ايراني آن عصر آثار خود را به زبان عربي نوشته‌اند مخصوصا پزشكان، اما جرجاني كتاب ذخيره خوارزمشاهي را به فارسي نوشت و بعدها براي استفاده اعراب، آن را به عربي ترجمه نمود.
کتاب ذخيره خوارزمشاهي
اين كتاب مثل كتاب قانون ابن سينا در اندك مدتي و در حيات خود مولف به شهرتي عالم‌گير رسيد و پس از وي مدت هزار سال مورد استفاده پزشكان و طالبان علم پزشكي بود و در تمام مجامع و مجالس پزشكي از آن بهره‌برداري مي‌شد و نظر به اينكه ذخيره، به زبان فارسي نوشته شده علاقه و رغبت مردم به آن بيش از ساير كتب و به ويژه كتب پزشكي به زبان عربي بود. ذخيره خوارزمشاهي در مدتي كوتاه چنان به شهرت رسيد كه تنها 19 سال پس از مرگ مولف، صاحب چهار مقاله نظامي عروضي آن را در شمار حاوي محمد زكريا رازي، كامل الصناعه يا صد باب ابوسهل مسيحي، قانون ابن‌سينا و سته عشر جالينوس آورده است.
جرجاني شاگرد ابوالقاسم عبدالرحمان بن علي نيشابوري مشهور به ابن ابي الصادق بوده كه در علم طب از مشاهير روزگار محسوب مي‌شد و به سبب مهارتش وي را بقراط ثاني مي‌ناميدند. شرح فصول البقراط و شرح مسائل حنين و آثار ديگري از او بر جاي مانده است.
جرجاني در ساير علوم نيز تبحر كافي داشت، چنان كه علم حديث را نزد ابوالقاسم قشيري صاحب رساله قشيريه فرا گرفته بود و در حكمت، فلسفه و ادبيات اطلاعات كافي داشت و از نوشتن ذخيره خوارزمشاهي و تمام آثار خود به زبان فارس دو منظور داشت: نخست زنده كردن زبان فارسي در زماني كه عربي‌نويسي هنر به شمار مي‌آمد و اكثر دانشمندان و به ويژه اطباي آن زمان يا براي تفاخر يا از سر تن دادن به شرايط موجود زمان، آثار خود را به زبان عربي نوشته‌اند؛ دوم استفاده همه طبقات مردم از كتاب ناگفته پيداست كه فارسي‌نويسي جرجاني به سبب ناتواني او در نوشتن به عربي نبود، بلكه به سبب قابليت استفاده همگاني و احياي زبان فارسي بود.وي براي اينكه عربي‌زبانان هم از اين كتاب استفاده كنند، در اواخر عمر، شخصا كتاب ذخيره را به زبان عربي ترجمه كرد.