جایگاه پزشکی(( آینده نگر)) در علوم آزمایشگاهی
پیشگیری از بیماری ها قبل از بروز علائم آنها
پیشرفت های عرصه پزشکی در دهه های اخیر این باور را در جامعه پزشکی به وجود آورده که دیگر پزشکی سنتی به تنهایی قادر به پاسخگویی به درمان های نوین نیست. البته نباید مفهوم پزشکی سنتی را با طب سنتی یکسان گرفت بلکه منظور روش های معمول پزشکی پیش از ورود فناوری های نوین به این عرصه است. ورود فناوری های نوین درعرصه پزشکی، تفکر سیستمیک آینده نگر و تغییر نگاه سنتی در این حوزه را به دنبال داشت که حاصل آن پیدایش "پزشکی آینده نگر" به عنوان یکی از رویکرد های اساسی پزشکی عصر حاضر است. از سوی دیگر با توجه به پیشرفت های علم پزشکی به ویژه "پزشکی مولکولی" در سال های اخیر در کشور های توسعه یافته دنیا، متخصصان علوم آزمایشگاهی در تلاش هستند تا با هدف ارائه درمان های مدرن و مولکولی، تشخیص مولکولی را نیز به شیوه ای هماهنگ و منسجم انجام دهند، شیوه ای که جای آن تا کنون در کشور ما خالی بوده است و یکی از اهداف "سومین کنگره فناوری های نوین آزمایشگاهی (که با عنوان "پزشکی آینده نگر" برگزار شد) توجه به این رویکرد بوده است. اهمیت روش ها و فناوری های مولکولی در تشخیص بیماری ها بیشتر حوزه پیش آگهی و جلو گیری از عود بیماری هاست تا جایی که پیش بینی می شود تا سال 2030 میلادی جایگاه پزشکی مولکولی در تشخیص بیماری ها به 80 درصد برسد. در واقع محققان و مسئولان سلامت در سراسر دنیا به سمت تشخیص مکانیسم های بیماری ها در حرکتند. کشف "بایو مارکر" ها با استفاده از تکنولوژی هایی از قبیل ژنومیکس، پروتئومیکس و ... نیز کمک های بسیاری به پیمودن این مسیر کرده است. از دیگر موارد اهمیت فناوری های نوین آزمایشگاهی، کاربرد آن در "پزشکی پیشگیرانه" است. به عبارتی با توجه به اینکه آزمایشگاه های تشخیص طبی، تصویر برداری و مراکز تشخیصی پاراکیلنیکی در پزشکی پیشگیرانه از جایگاه ویژه ای برخوردارند، هم اینک توجه دنیا به سمت این حوزه پزشکی با استفاده از آزمایشگاهها جلب شده است. همچنین بکار گیری تکنیک های نوین در پزشکی ترمیمی، بهسازی مجدد بافت ها، کاربرد روش های جدید مخلوط پروتئین در کشف بایو مارکر های جدید (منظم سازی آشوب های داخلی بدن ) و رسیدن به هدف پیشگیری قبل از بروز علائم بیماری ها از جمله کاربرد های فناوری نوین در رشته علوم آزمایشگاهی است که به چند نمونه از کاربرد های این فناوری اشاره می شود:
از جمله رویکرد های جدید علم پزشکی در دنیای آینده، شناخت بیماری ها بر اساس ویژگی های هر فرد است. به تعبیری در پزشکی آینده نگر نمی توان به روال قدیم، برای درمان تمام بیماران نسخه های قدیمی را پیچید، بلکه به مدد توسعه علم و فناوری ,نیازمند پوست اندازی روش های گذشته و ورود به عرصه جدیدی در این حوزه هستیم. امروزه با شناسایی کامل ژن های انسان از یک سو و از سوی دیگر با شناخت تاثیرتوارث و ژنتیک در بروز بیماری ها، رویکرد به درمان تغییر یافته و باید بر اساس اطلاعات به دست آمده از هر فرد، برای وی درمان منحصر به خود او را به کار گرفت.
2- در حال حاضر سرطان هاپس از بیماری های قلبی- عروقی در جایگاه دوم مرگ و میر قرار دارند. به نظر می رسد یکی از علل بالا بودن آمار مرگ ومیر مبتلایان به این بیماری آن است که با روش های سنتی آزمایشگاهی قادر به تشخیص شاخص های پیش آگهی بروز و عود بیماری نیستیم. در عوض به کمک فناوری های مولکولی می توان این شاخص ها را تشخیص داد و پیش از بروز و ظهور بیماری، فرد را در جریان آن قرار داد تا بتوان با اقدام های پیشگیرانه و پیروی از یک رژیم درمانی مناسب از بروز بیماری جلو گیری کرد.برای مثال در صورت تشخیص سرطان خون (لوسمی) با روش های مولکولی، میتوان درمان دقیق آن را نیز تعیین کرد. در واقع به جای استفاده از روش های شیمی درمانی میتوان از درمان مولکولی بهره گرفت. تعیین شاخص ها در تشخیص زود هنگام سرطان بسیار حائز اهمیت است. درحقیقت "بایو مارکر های تشخیصی " یا "بایو مارکرهای پیش آگهی " به پزشک در تشخیص بهتر و درمان هدف مند تر کمک می کنند.
3- سلول درمانی نیز از دیگر شیوه های است که طی سال های اخیر رشته علوم آزمایشگاهی را متحول کرده است. این روش که برای افزایش سیستم ایمنی بدن استفاده میشود. برای درمان بیماران سرطانی بکار گرفته می شود. در این شیوه، سلول های ضد سرطانی از خود فرد گرفته و در آزمایشگاه تکثیر و تقویت می شود. سپس به منظور مبارزه با سلول های سرطانی و از بین بردن آنها به بدن فرد وارد می شود. که این شیوه نیز در زمره پزشکی مولکولی قرار دارد.
4- از دیگر بیماری های شایع قابل پیشگیری، نارسایی کلیوی است که بر اثر دیابت ,پرفشاری خون و چاقی ایجاد می شودو تعلل در درمان آن دیالیزی شدن فرد را به همراه دارد. متاسفانه هم اینک 65 هزار بیمار دیالیزی در کشور وجود دارند که بار مالی سنگینی بر دولت و نظام سلامت کشور تحمیل می کنند و پیش بینی میشود در صورت انجام ندادن اقدام های پیشگیرانه این آمار در سال های اخیر افزایش یابد از جمله کمک هایی که فناوری های نوین آزمایشگاهی در حوزه تشخیص پیشگیرانه می کند تشخیص نارسایی های کلیه پیش از بروز آنهاست. به عبارتی پس از تشخیص اینکه فردی در آینده استعداد و احتمال ابتلا به بیماری های کلیوی را دارد، می توان با یاد آوری این مسئله به او و توصیه به پیروی از یک رژیم غذایی مناسب از بروز این بیماری در وی جلو گیری کرد. تشخیص زود رس بیماری های کلیوی با توجه به کاهش بار بیماری ها و کاستن از هزینه های بهداشتی درمانی میتواند برای مسئولان نظام سلامت نیز حائز اهمیت باشد که در صورت آنکه این شیوه های تشخیصی زیر پوشش بیمه قرار گیرد، می توان از آمار ابتلایان به این بیماری ها کاست.
5- از جمله فناوری های نوین در عرصه آزمایشگاهی، "امیکس" ها هستند که از ظرفیت بالایی نیز برخوردارند .به عبارتی به کمک این تکنیک ها میتوان هزاران ژن را به طور همزمان و دقیق آزمایش کرد. از جمله فناوری های مرتبط با این رشته میتوان به روش های "جرم سنجی " اشاره کرد. این روش در ارتباط با غربالگری نوزادان، اندازه داروها، سموم و ... انجام می شود. خوشبختانه اخیرا تحرک های خوبی در این حوزه در کشور شده و اطلاعات آزمایشگاهیان در این رابطه افزایش یافته است. به عبارتی در حالی که در گذشته بیماران برای انجام این قبیل آزمایش ها به خارج از کشور ارجاع می شدند در حال حاضر به دلیل آنکه بخش عمده ای از آین آزمایش ها در داخل کشور انجام میشود، از تعداد افراد اعزامی برای این قبیل آزمایش ها کاسته شده که امید میرود شاهد افزایش تعداد مراکز جرم سنجی در کشور باشیم.
6- از نکات مهم در زمینه فناوری های نوین آزمایشگاهی، مباحث اخلاقی است که متخصصان رشته علوم آزمایشگاهی در صدد پاسخ دادن به آن هستند. در واقع در بکار گیری این فناوری ها همواره این پرسش مطرح بوده که آیا تحمیل هزینه های مربوطه استفاده از فناوری نوین (که عمدتا هم هزینه بر هستند) بر بیماران عملی اخلاقی است؟ و برعکس آیا خوداری از بکار گیری آن ها برای بیماران عملی غیر اخلاقی تلقی میشود ؟ هر چند دیدگاهها در این زمینه متفاوت و بعضا متناقض است، اما به نظر می رسد توسعه فناوری های نوین طی سال های آینده کلید پاسخ این پرسش ها باشد.
دبیر برد علوم آزمایشگاهی وزارت بهداشت
دبیر انجمن متخصصین علوم آزمایشگاهی بالینی