حقايقي درباره ديابت نوع يك

دیابت چیست و چه علتی دارد؟

در این مقاله می‌خواهیم به این سوال که دیابت چیست و چه علتی دارد پاسخ دهیم. بدن ما برای تولید انرژی به سوخت نیاز دارد، كه از مواد غذایی به دست میآید. این مواد نهایتاً در بدن به یك قند ساده به‌نام گلوكز تبدیل میشوند. گلوكز وارد جریان خون و سپس سلول‌ها شده و برای تولید انرژی و رشد بدن مورد استفاده قرار میگیرد. درصورتی كه قند به علت وارد نشدن به سلول‌ها درخون باقی بماند، قند خون افزایش مییابد. این واقعه چیزی است كه در بیماری دیابت رخ میدهد.  

 علت بروز این بیماری، كمبود انسولین یا عمل نكردن آن است. انسولین هورمونی است كه از غده لوزالمعده (پانكراس) ترشح می‌شود.

این ماده كلیدی، موجب ورود قند به سلول‌ها میشود تا قند، جهت تأمین انرژی مورد استفاده قرار گیرد یا برای مصارف بعدی ذخیره شود. بدون وجود انسولین، قند نمیتواند از جریان خون خارج و وارد سلول‌ها شود. دیابت به دو نوع عمده دیده میشود: دیابت نوع یك و دیابت نوع دو.

دیابت نوع یک چیست؟

در دیابت نوع دو، غده لوزالمعده انسولین تولید میكند اما مقدار آن ناكافی است و یا بدن نسبت به آن مقاوم است و توانایی استفاده از آن را ندارد. این نوع دیابت بیشتر در افراد مسن (بالای 40 سال) دیده میشود. دیابت نوع دو معمولاً با رژیم غذایی مناسب، ورزش و همراه با مصرف قرص مهار میشود.

گاهی اوقات، وقتی لوزالمعده بیش از حد تنبل میشود و یا در موارد خاص دیگری، فرد مبتلا به دیابت نوع دو نیز ممكن است به انسولین نیاز پیدا كند.

 در این نوع دیابت، غده پانكراس توانایی تولید انسولین را ندارد و تولید انسولین بسیاركم یا متوقف میشود. دیابت نوع یك معمولاً در دوران كودكی یا نوجوانی آغاز، اما ممكن است در هر سنی شروع شود.

دیابت نوع دو چیست؟

در این نوع دیابت، غده پانكراس توانایی تولید انسولین را ندارد و تولید انسولین بسیار كم یا متوقف میشود. دیابت نوع یك معمولاً در دوران كودكی یا نوجوانی آغاز میشود، اما ممكن است در هر سنی شروع شود. متخصصان، این نوع دیابت را یك بیماری خود ایمنی دانسته و معتقدند كه عامل وراثت و عوامل محیطی به درجات نامعلوم در ایجاد آن مؤثر هستند.

 شباهت دیابت نوع یك و دو چیست؟ 

 نكته مشترك این دو نوع دیابت این است كه در هردوی آن‌ها، قند خون بسیار بالا میرود (هیپرگلیسمی). در صورتیكه قند خون سال‌ها بالا بماند، عوارض دیابت به وجود میآیند.

فرق دیابت نوع یک و دو چیست؟

تفاوت اساسی بین این دو نوع دیابت آن است كه در دیابت نوع اول، فرد برای ادامه حیات نیاز به مصرف انسولین دارد، زیرا سلول‌های بتای لوزالمعده از بین رفته است و بدن قادر به تولید انسولین نیست.

اگرچه بعضی از افراد مبتلا به دیابت نوع دوم نیاز به مصرف انسولین پیدا میكنند؛ اما غالباً شروع مصرف انسولین پس از عدم پاسخ به درمان با قرص‌های خوراكی است.

علائم و نشانه‌های دیابت نوع یک چیست؟

در صورتیكه دیابت نوع یك دارید و قند خون شما در نتیجه عدم رعایت پرهیز غذایی، نداشتن فعالیت بدنی و كافی نبودن مقدار انسولین دریافتی و یا به واسطه بیماری یا تنش روحی بالا برود، علایم زیر به‌وجود میآیند:

. تشنگی شدید(پرنوشی)

. افزایش حجم ادرار(پرادراری) و شب ادراری

. افزایش اشتها(پرخوری)

. كاهش وزن

به‌علاوه علایمی مثل خستگی و افزایش احتمال ابتلا به عفونت نیز ممكن است دیده شوند.

درمان دیابت نوع یک چگونه است؟

هدف از درمان دیابت نوع یك این است كه قند خون ناشتا در محدوده طبیعی(130-90 میلیگرم دردسیلیتر) بوده و قند خون، دو ساعت پس از صرف غذا، كم‌تر از 180 میلیگرم باشد. برای رسیدن به این هدف باید انسولین مورد نیاز بدن، روزانه تزریق شود. انسولین تزریقی با كمك پرهیز غذایی و فعالیت بدنی، قند خون شما را تعدیل میكند.

در بدن افراد غیردیابتی، انسولین به‌طور خودكار و متناسب با مقدار قند موجود در غذا، تحرك فرد و میزان استرسی كه دارد ترشح میشود. اما در بدن افراد دیابتی، فرد بیمار باید این تعادل را با یك برنامه‌ریزی منظم در تزریق انسولین شخصاً برقرار كند. 

انسولین(Insulin) چیست؟

. انسولین NPH : كدر و شیریرنگ است، به آهستگی اثر میكند.   

امروزه انواع دیگری از انسولین هم در داروخانه‌ها عرضه میشوند كه در شرایط خاصی طبق نظر پزشك معالج تجویز میشوند. در مورد نحوه نگهداری، كشیدن و تزریق انسولین پیشنهاد میشود كتابچه خودآموز تزریق را مطالعه نمایید. نكات بسیار مهمی قبل، بعد و در هنگام تزریق انسولین وجود دارند كه اطلاع از آن‌ها لازم و ضروری است. 

 علائم افزایش قند خون چیست؟ 

 هنگامیكه قند موجود در خون وارد سلول‌ها نشود، انرژی مورد نیاز سلول‌ها تأمین نمیشود و ممكن است شخص، احساس خستگی و بیحالی كند.

عدم ورود قند به درون سلول‌ها باعث میشود مواد قندی به مصرف بدن نرسند و بدون مصرف در خون باقی بمانند پس سلول‌های بدن گرسنه شده و شخص لاغر و ضعیف شده و در حالیكه احساس گرسنگی میكند، مقدار زیادی غذا میخورد.

بالا بودن قند خون، باعث میشود كلیه‌ها مقداری از آن را دفع كنند. برای دفع قند اضافی خون، كلیه‌ها باید مقداری از آب بدن را نیز به همراه آن دفع نمایند پس حجم ادرار افزایش مییابد و در حالیكه فرد مقدار زیادی آب و مایعات مینوشد، دایماً تشنه است.

قند خون بالا، شخص مبتلا به دیابت را آماده ابتلا به عفونت‌های مختلف میكند: مثل عفونت‌های ادراری یا عفونت‌های پوستی و .... 

افت قندخون(هیپوگلیسمی) چیست؟

كاهش یا افت قندخون یكی از عوارض خطرناك بیماری دیابت است. وقتی قندخون فرد به كمتر از 70 میلیگرم در دسیلیتر میرسد، هورمونی به‌نام آدرنالین در بدن ترشح میشود. ترشح این هورمون باعث بروز علایمی چون تعریق، عصبانیت و لرزش میشود.

سایر اختلالات ناشی از افت قندخون عبارتند از: تاری دید، سردرد، سوزن سوزن شدن یا بیحسی لب ها. در صورتیكه افت قند خون در حد خفیف باشد، تشخیص علایم و درمان آن امكان‌پذیر است. در موارد شدیدتر علایم به‌صورت ناگهانی ایجاد شده و تشنج و از دست دادن هوشیاری رخ میدهد كه جزء فوریت‌های پزشكی است.

علائم افت قند خون چیست؟

علامت هایی که هنگام افت قندخون ممکن است تجربه کنید، عبارتند از:
- تپش قلب
- تعریق
- سرگیجه
- سردرد
- رنگ پریدگی
- ضعف و لرزش
- گرسنگی
- سوزن سوزن شدن لبها و دهان
- گیجی یا عدم تمرکز
- تهوع
- اضطراب
درصورتیکه کاهش قند خون خیلی شدید باشد، علایم زیر دیده میشود:

- از دست دادن هوشیاری

- گیجی و بی قراری

- تشنج

علل بروز هیپوگلیسمی(كاهش قند خون) چیست؟

عوامل زیادی باعث كاهش قندخون میشوند كه از بین آن‌ها میتوان به موارد زیر اشاره كرد:

1.به تأخیر انداختن یا حذف یك وعده غذایی

2.مصرف بیش از حد انسولین

3.عدم مصرف مواد غذایی قندی كافی در یك وعده غذایی

4.افزایش ناگهانی فعالیت‌های ورزشی

هنگام افت قندخون چه باید كرد؟

در صورتیكه قندخون شما كاهش پیدا كرد و علایم آن را احساس كردید باید پزشك خود باشید. هیچ‌كس بهتر از شما نمیتواند در شناسایی علایم، تشخیص و درمان افت قند خون، به شما كمك كند.

قدم اول شناسایی علایم است، در صورتیكه از دستگاه سنجش قند خون (گلوكومتر) استفاده میكنید قندخونتان را با دستگاه اندازه‌گیری كرده، اگر كمتر از70 میلیگرم در دسی لیتر بود باید اقدام كنید.

باید سرعت عمل داشته باشید، در صورتیكه به‌موقع عمل نكنید، احتمال از دست دادن هوشیاری وجود دارد. به‌سرعت تعدادی قند همراه آب و یا یك ماده شیرین میل كنید.

میتوانید دو تا سه حبه قند را در مقداری آب حل كنید یا دو قاشق چایخوری شكر یا عسل و یا نصف لیوان آب‌میوه میل كنید.

معمولاً پس از 10-5 دقیقه، احساس بهبودی خواهید كرد، در غیر این صورت باید دوباره یكی از مواد قندی را میل نمایید. پس از حدود10 دقیقه میتوانید یك وعده غذا یا یكی از میان وعده‌هایتان را میل نمایید تا مقدار قندخون ثابت بماند.

هنگام كاهش قندخون، مصرف مواد غذایی حاوی چربی مثل پیراشكی و شكلات توصیه نمیشود. اگر مواد غذایی شیرین همراه ندارید از دیگران درخواست كنید و از این كار خجالت نكشید.

باید اعضای خانواده خود را قبلاً آموزش داده باشیم تا آن‌ها علت از دست دادن هوشیاری را بدانند و در صورت افت قندخون، بلافاصله فرد دیابتی را به بیمارستان برسانند تا در آنجا درمان با گلوكز تزریقی شروع شود.

باید و نبایدهای رژیم دیابتی ها

 منظور از پرهیز غذایی، همان برنامه صحیح صرف غذا است. پرهیز غذایی در درمان بیماری دیابت نقش اساسی دارد. به این دلیل است كه افرادی كه به تازگی دچار دیابت شده‌اند، به منظور كمك در تشخیص عادات غذایی صحیح و پیریزی برنامه غذایی مناسب، نیاز به مشاوره و راهنمایی دارند.

باید بدانیم كه چیز ثابتی به‌نام پرهیز غذایی دیابتی وجود ندارد. برنامه غذایی دیابتی در واقع یك برنامه سالم و صحیح برای همه افراد است، بنابراین لازم نیست كه برای یك بیمار دیابتی غذاهای جداگانه‌ای در منزل تهیه شود، پیروی از برنامه غذایی سالم برای همه افراد مفید و ضروری است.

نكات مهم برنامه غذایی دیابتی شامل: مقدار غذا، زمان صرف غذا و نوع مواد غذایی مصرفی هستند. به یاد داشته باشید كه همواره باید بین صرف غذا، میزان فعالیت و میزان انسولین مصرفی تعادل برقرار شود تا مقدار قند خون به حد طبیعی نزدیك شود.

در افراد سالم این تعادل به خودی خود صورت میگیرد اما در افراد دیابتی برقراری این تعادل به عهده خود شخص است به این ترتیب كه انسولین روزانه در چند نوبت مورد نیاز به بدن تزریق میشود و البته لازم است كه در فواصل منظم و مناسب، غذا نیز مصرف شود تا قندخون بیش از حد كاهش نیابد.

مصرف كل كالری(غذا) در یك یا دو وعده غذایی بزرگ سبب افزایش بی رویه قندخون میشود. خوردن وعده‌های كوچك تر با دفعات بیش تر باعث میشود ورود كربوهیدرات به بدن شما به‌تدریج و پیوسته صورت گیرد و در نتیجه میزان قند خون نوسان كم‌تری داشته باشد.

رعایت همین اصل ساده سبب كنترل وزن و نیاز به مصرف مقادیر كمتر انسولین میشود. اگر شما انسولین مصرف میكنید، حذف وعده غذایی سبب گرسنه‌تر شدن، بدخلقی و عدم تمركز و زیاد خوردن در پایان روز خواهد شد.

خوردن به دفعات(سه وعده غذا و سه میان وعده)در فواصل منظم(حداكثر فاصله بین وعده‌ها و میان وعده‌ها 3 ساعت باشد)، بهترین برنامه برای یك فرد مبتلا به دیابت نوع1 است كه انسولین تزریق میكند. 

برنامه غذایی فرد دیابتی چگونه باید باشد؟

در هر یك از وعده‌های اصلی (صبحانه، ناهار، شام) یا میان وعده‌های غذایی، مقداری كربوهیدرات مركب یا غذاهای نشاسته‌ای بگنجانید.

بعضی از این مواد غذایی عبارتند از: نان گندم كامل، غلات كامل میوه، سیب‌زمینی، ماكارونی، برنج و حبوبات. مصرف این مواد غذایی جهت برقراری تعادل با انسولین لازم و ضروری است و باید به میزان مناسب چه در وعده‌های اصلی و چه در میان وعده‌ها در طول روز توزیع شوند.

با دریافت مقدار زیاد كربوهیدرات، قند خون به‌سرعت بالا میرود و در مقابل مصرف كم كربوهیدرات‌ها باعث افت قند میشود. بنابراین توصیه میشود، به‌طور مرتب مقدار متعادلی از كربوهیدرات (كه كارشناس تغذیه به شما توصیه كرده است) را مصرف نمایید.

غذاهای مناسب و نامناسب افراد دیابتی

انواع سالاد و سبزی دوستان افراد دیابتی هستند، این غذاها انواع ویتامین و مواد معدنی مورد نیاز را به بدن میرسانند بدون این كه تأثیری روی میزان قند خون داشته باشند.

مصرف مقداركمی از غذاهای پروتیینی كم‌چرب مانند گوشت كم‌چربی، مرغ، ماهی،تخم‌مرغ و پنیر كم‌چربی هم در برنامه غذایی روزانه مبتلایان به دیابت توصیه میشود.

اما دشمنان شما، غذاهای شیرین هستند.در صورت مصرف زیاد این مواد در بیمارانی كه انسولین تزریق میكنند، قند خون خیلی سریع بالا میرود ولی بعد از یك یا دو ساعت كه انسولین به قله اثر خود میرسد، قند خون ناگهان به‌شدت افت میكند. از مصرف غذاهای پرچربی نیز خودداری كنید.

در بعضی از مواد غذایی مانند كره، مارگارین، روغن، كره بادام‌زمینی، چربی گوشت و پوست مرغ، چربی به‌صورت واضح قابل مشاهده است. اما بسیاری از غذاها نظیر سوسیس، كالباس، پنیر، كیك، شكلات، بستنی و سس مایونز دارای چربی پنهان هستند. توصیه میشود كه هنگام تهیه غذا میزان استفاده از روغن را كاهش داده و از مواد غذایی كم‌چربی استفاده كنید.

پایش منظم قند خون چگونه است؟ 

 اندازه‌گیری و پایش منظم قند خون، بخش بسیار مهمی از درمان بیماری دیابت را تشكیل میدهد. در صورتیكه یك دستگاه گلوكومتر(دستگاه اندازه‌گیری قندخون) تهیه نمایید و یاد بگیرید كه چگونه قند خونتان را با دستگاه اندازه بگیرید، به‌راحتی میتوانید اثر درمان را بررسی و تغییرات مورد نیاز در مقدار انسولین مصرفی را برای بهبود یا حفظ قند خون در حد طبیعی تخمین بزنید. 

به‌خصوص در شروع تزریق انسولین و در روزهای اول بهتر است روزی چهار بار قند خون خود را اندازه بگیرید تا پزشك بتواند مقدار دقیق انسولین مورد نیاز شما را تعیین كند.

پس از تثبیت قند خون، میتوان دفعات اندازه‌گیری قند خون را كاهش داد. اما فراموش نكنیم كه 4 بار اندازه‌گیری قند در روز(قبل از هر غذا و قبل از خواب) برای حصول اطمینان از مناسب بودن مقدار انسولین همیشه مفید خواهد بود. 

میزان نیاز یك فرد به انسولین هرگز ثابت نیست، برنامه زندگی مرتباً تغییر میكند، میزان فعالیت و ورزش، فعالیت‌ها و مشغله‌ كاری در روزها و ماه‌های مختلف، متفاوت هستند.

نتایج اندازه‌گیریها و آزمایش‌هایی كه انجام میدهید به شما كمك میكنند تا اثر درجات مختلف فعالیت بدنی را بر قند خون خود دریابید و مقدار انسولین لازم را با شرایط زندگی، نوع فعالیت و كارتان تطبیق دهید.

روش‌های مختلفی برای ثبت قند خون وجود دارند، روشی را كه تسلط بیشتری بر آن دارید انتخاب كنید. مسیول آموزش دیابت میتواند این روش‌ها را به شما بیاموزد و در انتخاب مناسب‌ترین آن‌ها به شما كمك كند.

عوارض بلند مدت دیابت چیست؟ 

 امروزه روشن شده است كه بالا بودن قند خون به مدت طولانی اثرات مخربی بر اعضاء مختلف بدن دارد كه از آن‌ها به عنوان عوارض مزمن دیابت یاد میشود و عبارتند از:

- آسیب رسیدن به رگ‌های خونی به‌ویژه در قلب، مغز و پاها

- اختلال دید به دلیل آسیب دیدن شبكیه چشم (رتینوپاتی)

- آسیب‌های كلیوی كه سرانجام ممكن است به نارسایی كلیه منجر شوند (نفروپاتی)

- آسیب‌های اعصاب محیطی كه باعث از بین رفتن حس، درد و... به‌ویژه در پاها میشوند (نوروپاتی)

چه عواملی موجب افزایش سرعت پیشرفت دیابت میشود؟

غیر از بالا بودن قند خون در بیماری دیابت، عوامل دیگری هم ممكن است وجود داشته باشند كه سبب تسریع پیشرفت عوارض بیماری شوند. برخی از این عوامل عبارتند از: 

- كلسترول بالا 

 - فشار خون بالا 

- تری گلیسرید بالا 

- استعمال دخانیات 

 - ناآگاهی فرد از  عوارض احتمالی دیابت و چگونگی پیش‌گیری از بروز آن‌ها 

 توصیه‌های لازم برای جلوگیری از پیشرفت عوارض دیابت كدامند؟  

- در مورد تمام جوانب درمان دیابت هرچه میتوانید بیاموزید. 

- در درمان دیابت خود، نقش فعالی داشته باشید. 

- به‌طور مرتب با پزشك خود در ارتباط باشید.

- بدون همكاری تمام اعضای گروه دیابت، دیابت به‌خوبی درمان نخواهد شد و فرد دیابتی یكی از اعضای اصلی این گروه است.

به كمك سایر اعضا میتوانید در مورد دیابت و پیش‌گیری از بروز عوارض آن اطلاعات لازم را به دست آورید. كسب آگاهی در مورد شرایط موجود، در به‌دست آوردن مهارت‌های لازم به شما كمك میكند تا بتوانید در درمان دیابت خود نقش فعالی داشته باشید.

ریوس مطالب آموزشی لازم برای بیماران دیابتی

 همه بیماران دیابتی باید از موارد زیر آگاهی كافی داشته باشند:

- تغذیه صحیح، نوع غذا، مقدار و زمان مصرف آن با توجه به وضعیت فردی

- ورزش و فعالیت بدنی

- مقدار و زمان مصرف قرص یا انسولین و نحوه استفاده از آن‌ها و مهارت انجام تغییرات مورد نیاز با توجه به ویژگیهای فردی

- مقادیر مطلوب قند، چربی، فشارخون و وزن

معاینات روتین افراد دیابتی توسط پزشک

 - نتایج اندازه‌گیریهای روزانه قند خون و درمان فعلی

- وزن بدن

- در صورت لزوم فشارخون و چربی خون

- هموگلوبین قنددارشده (HbA1c )

حداقل هر سال یك بار باید به متخصصین زیر مراجعه نمایید

 - چشم‌پزشك، جهت بررسی و معاینه شبكیه چشم

- متخصص قلب وعروق، جهت بررسی عوامل خطرزای بیماری قلبی مثل فشارخون و چربی بالا و مصرف دخانیات

نقش بیماران در درمان دیابت چیست؟

باید همیشه در حال مهار دیابت خود باشید. هرچه بیشتر در مورد دیابت بدانید، این كار آسان‌تر خواهد بود.

اصول مراقبت از خود را بیاموزید و آن‌ها را تمرین كنید و به‌كار ببندید. این اصول عبارتند از پیگیری مهار قند خون و این كه چگونه برنامه درمان خود را با آن مطابقت دهید.

نكات زیر میتوانند در زمینه مراقبت ازخود مفید باشند

 - پاهای خود را مرتب وارسی كنید.

- برای داشتن یك زندگی سالم، انتخاب غذای مناسب، حفظ وزن مطلوب، ورزش منظم و اجتناب از مصرف دخانیات لازم است.

- برای پاسخ گویی به پرسش‌هایی كه در مورد دیابت توجه شما را جلب و كنجكاویتان را تحریك میكند، به‌طور مرتب با گروه درمانی در تماس باشید. ابتدا سؤالات خود را مطرح كنید و اگر جواب برایتان قانع‌كننده نبود، سؤال خود را تكرار نمایید.

- بروشور و كتابچه‌هایی كه گروه درمانی تهیه می‌كنند، نیازهای ویژه شما را به‌عنوان یك فرد دیابتی میشناسند.

- اگر احساس میكنید كه تسهیلات و امكانات لازم برای مهار دیابت شما فراهم نیست، با گروه دیابت مراكز بهداشتی تماس بگیرید.

تهیه کننده: جناب آقای دکتر جوادی